Γρουσουζιά, Μαντέματα και άλλες προλήψεις του παλιού καιρού στην Κρήνη Τρικάλων
Γράφουν οι Ελένη Δ. Μορέλλα, Θοδωρής Λακιάρας
Όπως είναι γνωστό κάθε 1η του Μάρτη όλοι προμηθευόμαστε βραχιολάκια από λευκή και κόκκινη κλωστή για να αποφύγουμε το μαύρισμα. Ένα έθιμο που συνδέεται από πολλούς με αρχαία Ελευσίνια Μυστήρια και το οποίο σήμερα συναντάμε εκτός από την Ελλάδα και σε άλλες χώρες των Βαλκανίων.
Προφανής ή λογική εξήγηση για το πως το βραχιολάκι «Μάρτης» προλαμβάνει το μαύρισμα δεν υπάρχει, καθώς, όπως το λέει και η ίδια η λέξη, πρόκειται για μια πρόληψη, από τις πολυάριθμες που μπορεί να συναντήσει κανείς στα ελληνικά χωριά. Άλλωστε, πολλά κι ενδιαφέροντα έχουν γραφτεί από ιστορικούς, λαογράφους και κοινωνιολόγους σχετικά με τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Στις ανθρώπινες κοινωνίες σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης και σε όλα τα κοινωνικά στρώματα υπάρχουν προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συνδέονται με μεταφυσικό τρόπο με κάθε σημαντική ή τετριμμένη στιγμή του ανθρώπινου βίου, ενώ το κατά πόσο ακολουθούνται στις μέρες μας με την ευρεία διάδοση της γνώσης και της επιστημονικής πληροφορίας είναι κάτι που ποικίλλει ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο και τις καταβολές του καθενός.
Βασικό συστατικό και γενεσιουργός δύναμη των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών είναι η ανασφάλεια και ο φόβος του ανθρώπου για το άγνωστο και η ανάγκη του να ελέγχει (ή να νιώθει ότι το κάνει) διάφορους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή του, και πρωτίστως τον παράγοντα τύχη. Επιπλέον, η άγνοια αλλά και η αμάθεια μετατρέπουν συγκεκριμένες δοξασίες από απλά εθιμοτυπικά σε αδιαμφισβητήτους μηχανισμούς που προλαμβάνουν ή εξευμενίζουν το κακό είτε προσελκύουν το καλό. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι κατεξοχήν εραστές της τύχης, τζογαδόροι και χαρτοπαίκτες, αποφεύγουν με εμμονή και τρόμο όσες πράξεις ή αντικείμενα θεωρούν ότι μπορεί να τους φέρουν γρουσουζιά.
Στα πλαίσια αυτής της γενικόλογης εισαγωγής, ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά το γεγονός ότι οι προλήψεις με εξαγνιστικό χαρακτήρα που συνήθως φέρουν το χαρακτηρισμό «για το καλό» έχουν συνδεθεί με τα εθιμοτυπικά της χριστιανικής πίστης και δεν υπάρχουν σαφή όρια μεταξύ των δύο, όπως είναι η βασκανία και το ξεμάτιασμα, ή τα έθιμα του Πάσχα. Ειδικά στις αγροτικές περιοχές, μεγάλη διάδοση έχουν και οι δεισιδαιμονίες σχετικά με τα καιρικά φαινόμενα καθώς αυτά ως συστατικό στοιχείο της επιτυχημένης σοδιάς, γι’ αυτό και έπρεπε με κάποιο τρόπο να έρθουν με το μέρος του καλλιεργητών.
Στην Κρήνη Τρικάλων όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα πολλές προλήψεις σχετίζονταν με το γάμο, τη γέννηση και τη βάπτιση, το θάνατο, τις χριστιανικές γιορτές ή και τις καθημερινές εργασίες στα πλαίσια του νοικοκυριού, ακόμη και με τα αντανακλαστικά του ανθρώπινου σώματος που δεν μπορούσαν να εξηγηθούν αλλά ούτε και επιβάρυναν την υγεία (πχ ο λόξυγγας).
Από την πολιτιστική σκοπιά θα θεωρήσουμε τις διάφορες αυτές δοξασίες λαϊκή έκφραση της τοπικής κοινωνίας και κομμάτι της κουλτούρας του τόπου μας, όχι όμως κατά αποκλειστικότητα καθότι οι περισσότερες από αυτές συναντώνται και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Είναι άλλωστε γνωστό ότι πολλές από τις προλήψεις κρατούν εδώ και αιώνες, όπως είναι το «χτύπημα του ξύλου» που σχετίζεται με το αρχαίο έθιμο της επίκλησης της Νύμφης, ενός καλού πνεύματος που κατοικούσε στο δέντρο από τα οποίο φτιάχτηκε το ξύλο και με το χτύπημα οι αρχαίοι το επικαλούνταν για να βοηθήσει.
Ας δούμε κάποιες από τις προλήψεις που είχαν οι παλιοί και επιβιώνουν ως τις μέρες μας έστω και χωρίς την πλήρη αποδοχή τους ως μέτρων πρόληψης και θεραπείας του κακού αλλά περισσότερο σαν απλές συνήθειες.
Ο ΓΑΜΟΣ
– Πριν βάλει η νύφη το νυφικό ένας πρωτότοκος ρίχνει ένα ψαλίδι μέσα για να κόψει την κακοτυχία.
– Η νύφη βγαίνοντας από το πατρικό σπίτι δεν πρέπει να κοιτάξει πίσω γιατί είναι γρουσουζιά.
– Οι συγγενείς της νύφης ή του γαμπρού βάζουν το δάχτυλο μέσα στο φλυτζάνι με το νερό και λένε από μια ευχή, κατόπιν η νύφη ή ο γαμπρός πίνει από το νερό τρεις φορές για να λάβει τις ευχές.
– Η νύφη ή ο γαμπρός βγαίνοντας από το σπίτι πρέπει να σπάσει το φλυτζάνι για το καλό.
– Μετά το γάμο η νύφη που μπαίνει στο σπίτι της πατάει σε σιδερένιο αντικείμενο για να έχει υγεία (να είναι σιδερένια) και για να γίνει νοικοκυρά του σπιτιού.
– Στις νύφες όταν φεύγουν από το σπίτι για την εκκλησία βάζουν ένα 50αράκι κέρμα στο στόμα και στους γαμπρούς βελόνες στη πλάτη από το κουστούμι για τύχη. Στη νύφη και στο γαμπρό ράβουν επίσης και θερμόμετρο.
– Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου του γάμου στο σημείο που ο ιερέας λέει «η γυνή να φοβείται τον άνδρα» όποιος από τους δύο συζύγους πατήσει το πόδι του άλλου σημαίνει ότι ο άλλος σύζυγος θα τον φοβάται.
ΤΑ ΜΩΡΑ
– Για να μαντέψουμε το φύλο του μωρού βάζουμε ένα αγόρι κι ένα κορίτσι να τραβήξουν το κοκκαλάκι του κοτόπουλου που είναι σαν V. Οποίο νικήσει (το σπάσει και το τραβήξει) θα έχει το ίδιο φύλο με το μωρό.
– Οι μοίρες που έρχονται τα βράδια αφήνουν σημάδια από πατημασιές και γρατσουνιές – το λεγόμενο ίσκιωμα.
– Η έγκυος δεν πρέπει να ζηλεύει κάτι φαγώσιμο διότι μπορεί να χάσει το παιδί.
– Αν η κοιλιά είναι τουρλωτή θα είναι αγόρι, αν είναι στα δίπλα θα είναι κορίτσι.
– Αν η έγκυος γυναίκα έχει σημάδια (πανάδες) θα κάνει κορίτσι.
– Αν μια έγκυος παλιά στο χωριό δεν μπορούσε να γεννήσει κάποιος πήγαινε στην εκκλησία και κουνούσε τον πολυέλαιο.
– Όταν μια γυναίκα μείνει έγκυος δεν πρέπει να το φανερώσει πριν τους 3 μήνες για να μην τη ματιάσουν.
– Στα νεογέννητα τραγουδούν «να ασπρισεις να γεράσεις» δίνοντας μαλλί προβάτου, ψωμί, αυγό και χρήματα για να έχει υγεία και αγαθά.
– Η μητέρα δεν πρέπει να συνοδέψει το βρέφος στην εκκλησία για τη βάπτιση γι’ αυτό και μαθαίνει το όνομα κατόπιν της βάφτισης.
– Το φτύσιμο του μωρού προστατεύει από το κακό μάτι.
– Δεν επιτρέπεται γυναίκες που δεν είναι «καθαρές» να επισκέπτονται το νεογέννητο βρέφος και τη μητέρα πριν το Σαραντισμό.
– Είναι ντροπιαστικό γεγονός να γεννηθεί παιδί την 25η Δεκεμβρίου και θεωρείται ότι έχει κάποια σχέση με τα καλικαντζαράκια!
ΟΙ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ
– Αν η νύφη βάλει τη σκούπα ανάποδα θα μαλώσει με την πεθερά.
– Όταν κάποιος έχει λόξυγκα σημαίνει ότι κάποιος άλλος τον «μελετάει».
– Αν φτερνιστούμε την ώρα που λέμε κάτι σημαίνει ότι είναι αλήθεια.
– Η φαγούρα στο δεξί χέρι σημαίνει πως θα δώσεις χρήμα, η φαγούρα στο αριστερό ότι θα πάρεις.
– Το κριθαράκι των ματιών θεραπεύεται αν πρωί πρωί βάλουμε ένα πρωτότοκο παιδί να το γαυγίσει!
– Όταν σφυρίζει το αυτί κάποιου θα ακούσει κάποια είδηση και όταν τον τρώει η μύτη του θα φάει ξύλο, ενώ όταν παίζει το μάτι θα δει κάποιον.
– Το τίναγμα του τραπεζομάντηλου αφού δύσει ο ήλιος απαγορεύεται για να μην τινάξουμε και διώξουμε το «τυχερό».
– Αν σπάσει κάποιο γυάλινο αντικείμενο στο σπίτι θα συμβεί κάποιο κακό, ειδικά αν πρόκειται για το καντήλι.
– Το μαχαίρι δεν πρέπει να δίνεται από χέρι σε χέρι γιατί είναι γρουσουζιά, γι’ αυτό το λόγο αφήνεται επάνω σε κάποιο άλλο αντικείμενο, πχ στο τραπέζι, για να το πάρει στη συνέχεια αυτός που θέλει να το χρησιμοποιήσει.
ΤΟ «ΜΑΤΙ»
– Όταν ζυμώνουμε δεν πρέπει άλλη γυναίκα να δει το ζυμάρι ή να ξέρει ότι ζυμώνουμε, γιατί δεν θα φουσκώσει το ζυμάρι.
– Ένα σκόρδο στην τσέπη προφυλάσσει από το κακό μάτι!
– Για να αποφύγουμε το μάτιασμα φοράμε ανάποδα τα εσώρουχα!
– Για να μην ματιάσουν τα μωρά τους φοράμε γαλάζια πλαστικά ματάκια.
ΤΑ ΖΩΝΤΑΝΑ
– Η καρακάξα στην αυλή του σπιτιού όταν λαλεί προμηνάει κάποια είδηση.
– Όταν λαλεί πετεινός το μεσημέρι ή το απόγευμα σημαίνει θάνατο ή αλλαγή καιρού.
– Τα σκυλιά που φωνάζουν προαναγγέλλουν αρρώστια και θάνατο – το λεγόμενο «μίντζμα» κατά την τοπική διάλεκτο (προαίσθηση).
– Η μαύρη γάτα, το άνοιγμα της ομπρέλας μέσα στο σπίτι, το σπάσιμο του καθρέφτη, το πέρασμα πάνω από τα πόδια φέρνουν κακοτυχία.
– Το πέταλο του αλόγου φέρνει τύχη.
– Αν γλείφεται η γάτα σημαίνει ότι θα βρέξει.
ΣΠΙΤΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ
– Στα θεμέλια ενός νέου σπιτιού πρέπει να σφάζεται κάποιο ζώο «για το καλό».
– Για να έχει τύχη και προκοπή ένα σπίτι ή μαγαζί μπαίνουμε την Πρωτοχρονιά ή όταν είναι καινούριο με το δεξί πόδι.
– Αν ρίξουμε ζάχαρη έξω από μαγαζί θα προσελκύσουμε πελατεία, αν ρίξουμε αλάτι το αντίθετο.
– Όταν πέφτει το δόντι του μικρού παιδιού το ρίχνουμε στα κεραμίδια του σπιτιού και λέμε «πάρε κοκκαλιένιο- δωσ’ μου σιδερένιο» για να είναι γερό το νέο δόντι.
ΤΑΞΙΔΙ
– Οι παντόφλες ή τα παππούτσια που έχουν αφεθεί το ένα απάνω στο άλλο σημαίνουν δρόμο.
– Όταν κάποιος φεύγει για ταξίδι του δίνουμε κέρμα.
– Όταν κάποιος φεύγει για ταξίδι μέχρι να φτάσει στον προορισμό δεν σκουπίζουνμε ούτε σφουγγαρίζουμε στο σπίτι.
ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
– Την Ανάσταση σημειώνεται με τον καπνό από την λαμπάδα με το άγιο φως το σημείο του σταυρού στο κατώφλι της πόρτας για να κρατάει μακριά το κακό.
– Τη μεγάλη Πέμπτη ράβουμε (επιδιορθώνουμε) ρούχα στα παιδιά για να μεγαλώσουν και τρυπάμε τα αυτιά των μικρών κοριτσιών για σκουλαρίκι.
– Οι νοικοκυρές δυσκολεύονται στις δουλειές του σπιτιού και κάνουν ζημιές λόγω των καλικάντζαρων από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα που βαπτίζεται ο Χριστός.
– Ο πρώτος επισκέπτης της νέας χρονιάς που έκανε ποδαρικό πρέπει οπωσδήποτε να κάνει το «Πιδιακό». Του δίνουμε ένα πουρνάρι και «χαϊδεύει» τη φωτιά στο τζάκι λέγοντας τις παρακάτω ευχές: «εδώ παιδάκια, εδώ πουλάκια, εδώ μοσχαράκια» κ.ά. ό,τι έλειπε και ζητούσε η οικογένεια με λίγα λόγια.
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
– Όταν φεύγει από το σπίτι ο νεκρός καίμε κοπριές ζώων για να καεί το κακό.
– Τα κόλλυβα που ετοιμάζονται για μνημόσυνα πρέπει να μην αφήνονται μόνα τους το βράδυ πριν να μεταφερθούν στην Εκκλησία (ξενύχτισμα).
– Κατά τη διάρκεια της κηδείας οι καθρέπτες του σπιτιού πρέπει να σκεπάζονται.
ΟΙ ΚΑΦΕΔΕΣ
– Το χύσιμο του καφέ φέρνει λεφτά!
– Δεν ευχόμαστε «στην υγειά μας» όταν πίνουμε καφέ.
– Δεν πρέπει να «τσουγγρίζουμε» τα ποτήρια άδεια ούτε όταν είναι γεμάτα με νερό γιατί φέρνουν γρουσουζιά.
Η ΤΥΧΗ ΚΑΙ Η ΓΡΟΥΣΟΥΖΙΑ
– Είναι γρουσουζιά να κόβουμε τα νύχια την Τετάρτη και την Παρασκευή.
– Για να διώξουμε το κακό «χτυπάμε ξύλο» (χτυπάμε με το δάχτυλο κάποιο ξύλινο αντικείμενο).
– Είναι γρουσουζιά να λουζόμαστε την Κυριακή.
– Αν ειπωθεί κάτι κακό πρέπει να μετακινηθούμε ή να δαγκώσουμε τη γλώσσα μας για να το αποτρέψουμε (με την παρότρυνση «δάγκω’ τη γλώσσα σου!!!» ή «κουνήσου απ’ τη θέση σου!!!»).
– Οι ευχές πιάνουν καλύτερα όταν την ώρα που τις ξεστομίζουμε γυρίσουμε προς την Ανατολή χωρίς να φοράμε καπέλο ή μαντήλι.
– Όποιο στηρίζει το σαγόνι με το/τα χέρι/χέρια παροτρύνεται να μην τον κάνει για να μην πεθάνει η μάνα του.
– Όταν μπουσουλάει το παιδί στο πάτωμα ή όταν πέσει το ψωμί του φαγητού στο πάτωμα, τότε περιμένουμε επισκέπτες.
Ο κατάλογος με τις δοξασίες που διασώζονται προφορικά στην πλειονότητά στην Κρήνη Τρικάλων είναι σίγουρο ότι μπορεί να συμπληρωθεί με πολλές ακόμη περιπτώσεις και καλούμε τους αναγνώστες μας να προσθέσουν με τα σχόλιά τους προλήψεις και σχετικά εθιμοτυπικά που μας έχουν διαφύγει.
Ευχαριστούμε θερμά τις οικογένειες του χωριού που μας παραχώρησαν τις φωτογραφίες τους και την Ειρήνη Σκαμνιώτη που κατασκεύασε το Μάρτη της πρώτης φωτογραφίας..
Συγχαρητήρια παιδιά κι από μένα στους δυο πρωτεργάτες του άρθρου κα Μορέλλα Ελ. και ανηψιο Λακιαρα Θοδ. Μπράβο!!! Συνεχίζεται έτσι η διάδοση των ηθών και εθίμων του τόπου μας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Θα σταθώ ιδιαιτερα στη εικονα- φωτό του φίλου μου Μορέλλα Δημ.με την τρυφερή εικόνα του χαιδεματος του μικρού μοσχαριού.Μια φωτό που εμπεριέχει μέσα όλα τα ψυχικά χαρίσματα και ευαισθησίες του χαρακτήρα του, καθώς επίσης καταδεικνύει και πόσο επικοινωνιακός και αγαπητος υπήρξε στη μικρή και ευρύτερη περιοχή του μικρού χωριού μας.
ΣΥΓΧΑΡΗΤΗΡΙΑ. ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ……..!!!!!!
ΕΠΑΝΑΦΕΡΑΤΕ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΜΟΥ, ΤΙΣ ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΜΟΥ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ………..!!!!!
Μπράβο στην κα Μορέλα και στον κο
Λακιάρα .
Σπουδαία δουλειά!
Για να θυμόμαστε εμείς οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι.
Πόσες θύμησες .. …..