Οι πυρκαγιές στο ελληνικό μεσογειακό τοπίο
Αισθάνομαι την ανάγκη να μοιραστώ την αγωνία και τη λύπη μου μαζί σας για τη λαίλαπα των δασικών πυρκαγιών στη χώρα μας. Πολλοί συμπολίτες μας έχουν χάσει το σπίτι, τα χωράφια, το εισόδημά τους και χιλιάδες ζώα έχουν χάσει τη ζωή τους με τραγικό τρόπο. Πρόκειται για μια εθνική τραγωδία με μακροχρόνιες κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές συνέπειες.
Οι χαμένες περιουσίες και τα νεκρά ζώα στην Αττική, οι δραματικές εικόνες από την Εύβοια, η απειλή στο μοναδικό πράσινο και την πολιτισμική μας κληρονομιά στην Πελοπόννησο, αποδεικνύουν απλά ότι η καταστολή δεν αρκεί. Όλα δείχνουν ένα και μόνο πράγμα: Αν δεν δουλέψουμε το χειμώνα για ουσιαστική πρόληψη, αν δεν συζητήσουμε με ειλικρίνεια τα αίτια των πυρκαγιών, αν δεν λάβουμε στοχευμένα μέτρα αντιμετώπισής τους και αν δεν σχεδιάσουμε από κοινού –κοινωνία και φορείς- τη θωράκιση των περιοχών μίξης δάσους οικισμών, δεν θα είμαστε ποτέ επαρκώς προετοιμασμένοι και ασφαλείς.
Ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης θεολόγος, φιλόσοφος, μουσικός, περιβαλλοντολόγος, ακτιβιστής κατά των πυρηνικών και γιατρός Άλμπερτ Σβάιτσερ, είχε πεί:
«Ο άνθρωπος έχει χάσει την ικανότητα να προβλέπει και να προλαμβάνει. Στο τέλος θα καταστρέψει τη γη».
Η φράση του αυτή, θα μπορούσε να περιγράψει τα όσα σχετίζονται και με τη δασοπυροπροστασία στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Πρόκειται για μια ιστορία έλλειψης συνέπειας, απουσίας συνέχειας και αδυναμίας πρόληψης που οδηγεί διαχρονικά σε καμένη γη.
Χρησιμότητα του δάσους
Όταν λέμε δάσος, εννοούμε ένα πλούσιο και περίπλοκο οικοσύστημα που δεν περιλαμβάνει μόνο το σύνολο των δέντρων του. Είναι τα αγριολούλουδα, οι θάμνοι, το χώμα και οι μικροοργανισμοί του, τα ζώα, τα πουλιά. Τα φυτά με το βαθύ ριζικό τους σύστημα (δέντρα, μακί) συγκρατούν τα νερά της βροχής, με αποτέλεσμα ο υδροφόρος ορίζοντας να εμπλουτίζεται με νερά και να αυξάνονται τα υπόγεια νερά. Προστατεύει και συγκρατεί το έδαφος. Αποτελεί, επομένως, τη φυσική μας ασπίδα ενάντια στη διάβρωση του εδάφους, στις πλημμύρες, στις κατολισθήσεις και στη μόλυνση του νερού, ενώ είναι ο πνεύμονας Γης και ανθρώπου. Δεσμεύει τη σκόνη και τους αέριους ρύπους και βοηθάει στη ρύθμιση της κυκλοφορίας του αέρα. Με το άνοιγμα των στομάτων τους και την αύξηση της διαπνοής μειώνουν σημαντικά τη θερμοκρασία των φύλλων τους. Παράλληλα αυξάνεται το οξυγόνο και η υγρασία της ατμόσφαιρας. Η βλάστηση αποτελεί σημαντικό προσδιοριστικό παράγοντα του κλίματος, ιδιαίτερα του μικροκλίματος της αέριας ζώνης. Με την καταστροφή των τροπικών δασών η ανθρωπότητα αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη σημασία της βλάστησης στο παγκόσμιο κλίμα.
Πυρκαγιές στα μεσογειακά οικοσυστήματα
Το μεσογειακό κλίμα, όπως είναι της χώρας μας, χαρακτηρίζεται από αλληλοδιαδοχή ενός υγρού και σχετικά ήπιου θερμοκρασιακά χειμώνα με ένα θερμό και ξερό καλοκαίρι και έντονη ηλιακή ακτινοβολία, ιδίως το καλοκαίρι. Περιοχές με το ίδιο κλίμα είναι αυτές που βρίσκονται μεταξύ γεωγραφικού πλάτους 300-400 βόρεια και νότια του Ισημερινού. Το συγκεκριμένο κλίμα ευνοεί την εκδήλωση της φωτιάς λόγω των υψηλών θερμοκρασιών, της μεγάλης ξηρασίας και της συσσώρευσης μη αποικοδομημένων ξερών φύλλων στο έδαφος. Κάτι ανάλογο δήλωσε ο μετεωρολόγος και διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Κώστας Λαγουβάρδος, σχετικά με τις αιτίες της φωτιάς στη Βαρυμπόμπη:
«……… έχουμε μια ακραία συμπεριφορά της θερμοκρασίας και της ξηρότητας της καύσιμης ύλης. Πρόκειται για μια μεγάλη περιοχή με πυκνά δάση, δύσβατα ρέματα και ξερά κλαδιά και δέντρα που είχαν πέσει από την κακοκαιρία Μήδεια και δεν είχε γίνει καθαρισμός».
Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, οι χειμώνες έγιναν ξηρότεροι, τα καλοκαίρια θερμότερα με παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και αυξημένες μέρες καύσωνα, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο, ακόμη περισσότερο, για τις δασικές πυρκαγιές.
Παρόλη την τραγικότητα των ημερών, οι περιβαλλοντικοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι τα μεσογειακά δάση είναι προσαρμοσμένα στη φωτιά και ότι, οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν μία φυσική διαδικασία που οδηγεί στην εξέλιξη, στην εξάπλωση και στην οργάνωση των δασών στον πλανήτη.
Αυτά δε μπορούν να επανακάμψουν σε λιγότερο από δέκα χρόνια, γιατί οι οργανισμοί τους έχουν προσαρμοστεί στην περιοδική εμφάνιση της φωτιάς αναπτύσσοντας συγκεκριμένους μηχανισμούς αναγέννησης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο σχηματισμός νέων βλαστών και φύλλων από υπόγειους οφθαλμούς και βολβούς που δεν νεκρώθηκαν από τη φωτιά, καθώς και πρέμνα, κονδύλους κτλ., όπως και η αυξημένη φύτρωση των σπερμάτων που διασκορπίστηκαν λόγω της φωτιάς. Δυστυχώς όμως οι μηχανισμοί αυτοί δεν μπορούν να συμβάλουν στην αναγέννηση του μεσογειακού οικοσυστήματος, όταν αυτό καίγεται επανειλημμένα και όταν μετά τη φωτιά επιχειρούνται ανασταλτικές επεμβάσεις, όπως η υπερβόσκηση.
Οι κλιματικές συνθήκες στα μεσογειακά δασικά συστήματα, δημιουργούν πλεόνασμα παραγόμενης, μέσω της φωτοσύνθεσης, βιομάζας σε σχέση με τη βιομάζα που αποικοδομείται. Η συσσώρευση αυτής της βιομάζας, θα εμπόδιζε την ανανέωση του οικοσυστήματος αν δεν υπήρχε ο εναλλακτικός τρόπος διάσπασής της μέσω της φωτιάς, η οποία καθαρίζει το έδαφος και προάγει με την υψηλή θερμοκρασία τη βλάστηση νέων φυτών από την τράπεζα σπερμάτων που βρίσκεται στο έδαφος. Γι αυτό η σχέση της μεσογειακής δασικής βλάστησης, και ειδικότερα του πευκοδάσους, με τη φωτιά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του κύκλου της διαδοχής των οικοσυστημάτωναυτών και προϋπήρχε της ανθρώπινης παρουσίας. Ένα 10% περίπου των πυρκαγιών οφείλεται σε φυσικά αίτια, όπως συνέβαινε και συμβαίνει στην περιοχή της Μεσογείου εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Μύθοι-Αλήθειες
- Η τεχνητή αναδάσωση μπορεί να είναι από ανώφελη έως και επικίνδυνη για την ανάκαμψη του δάσους. Κατά την καθηγήτρια Οικολογίας Μαργαρίτα Αριανούτσου (16-08-2021), το δάσος, και η φύση γενικότερα, ξέρει να επουλώνει τις πληγές του από μόνο του, αρκεί βέβαια να μην δεχτεί άλλα πλήγματα από ανθρώπινες δραστηριότητες.
- Στην ερώτηση αν οι φωτιές μπήκαν από εμπρηστές, η απάντηση είναι, ότι, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να έχει πράγματι συμβεί κάτι τέτοιο και θα αποκαλυφθεί αν γίνει συστηματική έρευνα. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι η πλειονότητα των πυρκαγιών οφείλεται σε ανθρώπινη αμέλεια και όχι σε δόλο (π.χ. από σπινθήρες από μετασχηματιστές της ΔΕΗ, από κάψιμο κλαδιών, πεταμένα αποτσίγαρα, κ.ά). Ένα 10% περίπου των πυρκαγιών οφείλεται και σε φυσικά αίτια.
- Στον προβληματισμό και την ανησυχία αρκετών Ελλήνων αν τα δάση κάηκαν για να μπουν ανεμογεννήτριες, η απάντηση είναι: δεν υπάρχει κανένας λόγος να το κάνουν, διότι η εγκατάστασή τους επιτρέπεται και σε δασικές και σε αναδασωτέες εκτάσεις, επομένως δεν υπάρχει κανένα κίνητρο.
Μακροπρόθεσμες προτάσεις – έμφαση στην πρόληψη
Μια ολοκληρωμένη εθνική δασική πολιτική θα πρέπει να στοχεύει κυρίως στην πρόληψη, εφαρμόζοντας ουσιαστικές διαχειριστικές δράσεις, όπως:
- επιλεκτική υλοτόμηση/αραίωση δέντρων,
- ελεγχόμενη εκτατική βόσκηση,
- διατήρηση/ενθάρρυνση παραδοσιακών πρακτικών διαχείρισης, όταν αυτές συνδέονται θετικά με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας,
- διάνοιξη μόνο των απαραίτητων δασικών δρόμων και αντιπυρικών ζωνών βάσει επιστημονικών προδιαγραφών και συνεκτιμώντας τις επιπτώσεις στα είδη και στα ενδιαιτήματά τους (π.χ. αρκούδα, λύκος, ορνιθοπανίδα, ενδιαιτήματα διαχείμασης, οικολογικοί διάδρομοι, μεγάλα σε ηλικία δέντρα που χρησιμοποιούνται από είδη αρπακτικών ή δασόβιων πουλιών).
- Ολοκλήρωση νομοθετικών κενών (π.χ. δασικοί χάρτες) με σκοπό την αποτροπή αλλαγών χρήσης γης.
- Συστηματική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού όλων των ηλικιών.
- Ολοκληρωμένη ανάλυση των αιτιών των πυρκαγιών σε τοπικό επίπεδο και προσαρμογή του αντιπυρικού σχεδιασμού στο πρόβλημα.
- Σύνταξη κοινών (μεταξύ των συναρμόδιων φορέων) σχεδίων αντιπυρικής προστασίας σε τοπικό επίπεδο και με σαφή προληπτικό προσανατολισμό.
Συμπέρασμα
Η διεθνής επιστημονική κοινότητα προσπαθεί να προάγει τον όρο «Ενιαία Υγεία» που συμπυκνώνει την άρρηκτη σχέση «Άνθρωπος-Ζώα-Περιβάλλον», όπως δραματικά αποδεικνύεται καθημερινά.
Είναι πια σαφές πως η προστασία της φύσης έχει επίπτωση στη ζωή μας, την υγεία μας, τα σπίτια μας, την απασχόληση, την παραγωγή τροφής, την οικονομία, την ίδια μας την επιβίωση.
ΠΗΓΕΣ
Γεωργίου, Κ. (1999). ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΒΛΑΣΤΗΣΗ: φυτά και ιδιότητες ως προς τη χρήση τους για τη βελτίωση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Στο: Αριανούτσου, Μ., Γεωργίου, Κ., Δημητρακόπουλος, Α., Καρτάλης, Κ., Παναγιωτίδης, Π., Σταματόπουλος, Κ. (Επιμ.). Εισαγωγή στο Φυσικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον. Το Φυσικό Περιβάλλον. Τόμος Α. Πάτρα: ΕΑΠ
Επιτροπή Περιβάλλοντος και Τροφίμων της Πανελλήνιας Ένωσης Βιοεπιστημόνων (ΠΕΒ). Αθήνα, 11/08/2021.
Καλαϊτζιδάκη, Μ. & Πανταζίδης, Γ.(2011). Βιολογία Β΄ & Γ΄ Γενικού Λυκείου. Τεύχος Α΄. Αθήνα : Ο.Ε.Δ.Β.
https://www.greenpeace.org/greece/ (10 Αυγούστου 2021).
∞
Μαρία Ζαχαρή, καθηγήτρια Βιολογίας, MSc στις «επιστήμες της αγωγής».
(Άρθρο της ιδίας που δημοσιεύτηκε και στην τοπική εφημερίδα ΄΄Αναγνώστης΄΄ της Ελασσόνας).
